سالگرد درگذشت استاد علامه محمد تقی جعفری رحمت الله علیه
محمدتقی جعفری مشهور به علامه جعفری (۱۳۰۲ - ۱۳۷۷ش)، از علمای شیعه در قرن ۱۵ هجری قمری، حکیم، فیلسوف، متکلم، فقیه و اصولی. او شاگرد مرتضی طالقانی بود و سراسر عمر خود را در تحصیل، تدریس و پژوهش و تحقیق سپری کرد. وی بیش از ۸۰ جلد کتاب تالیف کرده است. جبر و اختیار، شرح نهج‌البلاغه، شرح مثنوی معنوی و وجدان، از معروف‌ترین آثار اوست.
علامه جعفری چندین بار با «برتراند راسل» در مورد مسائل فلسفی نامه‌نگاری داشته و با «روژه گارودی»، «پروفسور عبدالسلام» و «پروفسور روزنتال» گفتگوهایی داشته است.
زندگی‌نامه
محمدتقی جعفری تبریزی در سال ۱۳۰۲ش[۱] یا ۱۳۴۶ق[۲] در محله جمشید آباد/عمو زین الدین تبریز به دنیا آمد. پدرش کریم نام داشت و سوادی نداشت.[۳]
درگذشت=
محمدتقی جعفری در ۲۵ آبان ۱۳۷۷ش درگذشت، آیت الله عبدالله جوادی آملی بر او نماز خواند و در مشهد در حرم امام رضا(ع) در دارالزهد به خاک سپرده شد.[۴] آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران درگذشت او را تسلیت گفت
فعالیت‌های علمی تحصیلاتمحمد تقی جعفری خواندن و نوشتن و بخشی از مقدمات دروس ابتدایی و قرآن را نزد مادرش آموخت. او وقتی شش سال داشت در مدرسهٔ اعتماد تبریز، فقط پایه چهارم و پنجم را گذراند و در این زمان متن «کلیله و دمنه» را از حفظ می‌خواند. سپس به همراه برادرش به مدرسه طالبیه تبریز رفت و آموزش علوم دینی را نزد استادان آنجا شروع کرد. تأمین هزینهٔ زندگی، او را ناگزیر ساخته بود تا صبح‌ها به دانش آموختن پرداخته و بعد از ظهرها را کار کند.[۶]
او در سال ۱۳۱۹ش برای ادامه تحصیلات به تهران رفت. ابتدا در مدرسه فیلسوف، واقع در جوار امامزاده اسماعیل و سپس مدرسه مروی دروسی چون مکاسب٬ کفایه و حکمت منظومه و بخشی از اسفار اربعه را خواند. او در سال ۱۳۲۲ش به قم مهاجرت و در مدرسه دارالشفا اقامت گزید. در این زمان به دست سید محمد حجت کوه‌کمری و محمد صدوقی ملبس به لباس روحانیت شد.[۷]
محمدتقی جعفری در درس خارج اساتید سطوح عالی حوزه شرکت کرد. سپس در ۱۳۶۳ق به نجف اشرف رفته و در حالی‌که تنها ۲۳ سالش بود،[۸] از محمدکاظم شیرازی، اجازه اجتهاد دریافت کرد. وی در سال ۱۳۳۶ یا ۱۳۳۷ش پس از یازده سال اقامت در نجف، به ایران بازگشت و بیش از یک‌سال در مشهد مقدس ماند و سپس تا انتهای عمرش در تهران به تحصیل، تدریس و تحقیق پرداخت.[۹] در سال ۱۳۷۶ش سید محمد خاتمی٬ رییس‌جمهور وقت به پاس خدمات پنجاه ساله در عرصه دانش و پژوهش٬ نشان درجه یک دانش را به محمدتقی جعفری تقدیم کرد.[۱۰]
******************************************************
ارتباط با فلاسفه غربجعفری با بسیاری از اندیشمندان غربی در ارتباط بود. او، با چندین شخصیت علمی خارجی حدود ۱۰۰ مصاحبه انجام داد. از جمله:
«مالکیت، جزیه و کیفر سرقت» در مصاحبه با پروفسور روزنتال از کشور آلمان در سال ۱۳۴۰؛ «فلسفه و کلام اسلامی» در مصاحبه با دکتر کنِت آلن لوتر از کشور آمریکا در سال ۱۳۴۰؛ «مقایسه شعر و شاعری در شرق و غرب» در گفت و گو با پروفسور یانگ از آمریکا در سال ۱۳۴۰؛ «مقایسه علم النفس اسلامی و روان شناسی معاصر» در مصاحبه با دکتر بدفورد از آلمان در سال ۱۳۴۱؛ «تفاوتهای کلام شیعی با کلام اشعری» در گفت و گو با آقایان ابراهیم سلیمان و شریف سحیمات از اردن در سال ۱۳۴۲؛ «فلسفه و هدف زندگی» در گفت و گو با دکتر پیکت از انگلستاندر سال ۱۳۴۲؛ «ضرورت دین در حیات بشری» در مصاحبه با دکتر کلاوز از آلمان در سال ۱۳۴۳؛ «مبانی عقاید اسلامی» در گفت و گو با دکتر پیتر از انگلستان در سال ۱۳۴۴؛ «مقایسه‌ای در ادبیات ایران و فرانسه» در گفت و گو با پروفسور مونتنی از فرانسه در سال ۱۳۴۵؛ «علّیت از دیدگاه اشاعره و هیوم» در گفت و گو با علاّل الفاسی از مراکش در سال ۱۳۴۸؛ «گفت و گو درباره مولوی، ویکتورهوگوو ماکیاولی» در مصاحبه با دکتر وان وایک از هلنددر سال ۱۳۵۰؛ «مقایسه عرفان هندوئیسم و اسلام» در گفت و گو با چارلز آدامز از کانادا در سال ۱۳۵۵.[۲۱]
همراه انقلاب اسلامیبنابر اسناد ساواک، در جلسات محمدتقی جعفری، عموماً جوانان و دانشجویان شرکت می‌کردند. ساواک در سال ۱۴۴ش او را احضار و تأکید کرد که در درس‌های خودتان نسبت به شاه مطلبی نگویید و به اسرائیل حمله نکنید. ماموران ساواک می‌گفتند: او با همین حرکت جوهری و همین حرف ها، جوانان را به مبارز تبدیل می‌کند و به جان حکومت می‌اندازند.[۲۲]
محمدتقی جعفری در زمان جنگ تحمیلی نیز در سال ۱۳۶۱ش در شهر جنگ زده دزفول در جمع رزمندگان اسلام حضور یافت اما پس از چند روز به خاطر بمباران شهر توسط عراق به درخواست فرماندهان به تهران بازگشت.[۲۳]
آثارنوشتار اصلی: فهرست آثار علامه جعفری
از ویژگی‌های وی، تلاش مداوم ایشان برای اتصال حوزه و دانشگاه، و علوم قدیم و جدید بود. او به دلیل آشنائی با زبان حوزویان و دانشگاهیان آثاری به یادگار گذاشت که مورد توجه هر دو قشر قرار گرفت و با اشراف به فقه، فلسفه، هنر و زیبائی شناسی در اسلام و نیم قرن فعالیت علمی و پژوهشی، بیش از ۱۰۰ جلد کتاب و رساله تحریر نمود. همچنین ۲۷ جلد کتاب در زمینه شرح و تفسیر نهج البلاغه و ۱۵ جلد کتاب در زمینه تفسیر مثنوی معنوی مولوی نگاشت. ایشان بیش از ۷۰ جلسه بحث و گفتگو با شخصیت‌های بین المللی از جمله برتراندراسل، روژه گارودی، پروفسور عبدالسلام و پروفسور روزنتال داشته است. علاقه به هنر و ادبیات او را بر آن داشت که بیش از صد هزار شعر و قصیده و نظم فارسی و عربی و همچنین بخش‌هائی از ادبیات غرب را حفظ نماید. آثار هنری ایشان همچنان یکی از منابع اصیل هنر از دیدگاه فلسفه و حکمت اسلامی است. کامل‌ترین کشف الابیات مثنوی مولوی در چهار جلد با عنوان «از دریا به دریا» با اشراف وی منتشر شده است. بیش از ۶۰ کتاب و مقاله از وی منتشر نشده است.[۲۴] محمد تقی جغفری در ۲۳سالگی پس دریافت اجازه اجتهاد٬اوّلین کتابش را به نام «الامر بین الامرین» (تقریر درس‌های آیة الله سید ابوالقاسم خویی) نشر داد.[۲۵]
معرفی برخی آثارمحمدتقی جعفری و جورج جرداق
- ترجمه و تفسیر نهج البلاغه: این مجموعه در ۲۷ جلد به توضیح مسائل اساسی و بنیادی انسانی و اسلامی با نگاهی نو و پویا پرداخته است. این کتاب، سطح وسیعی از مباحث علوم انسانی؛ از جمله فلسفه، عرفان، سیاست، اخلاق پژوهی، شعر و ادبیات را در برمی‌گیرد و خوانندگان را با واقعیت‌های انسان شناسی و هستی شناختی جدیدی آشنا می‌کند.
- تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی:این مجموعه پانزده جلدی، با سبک و سیاق دایرةالمعارفی به پژوهش در افکار و آرای مولانا جلال الدین بلخی مشهور به مولوی پرداخته و مباحث و تذکرات عارفانه او را با مباحث و واقعیت‌های امروزی تطبیق می‌دهد. البته این تفسیر منحصر به مباحث عرفانی مولوی نیست، بلکه به بسیاری از مباحث آکادمیک اشاره دارد. تأمل در دیدگاه‌های جدید روان شناختی غربی و هم چنین سیر اندیشه اجتماعی غرب، با نظر به منابع برجسته و گسترده‌ای؛ چون ویکتور هوگو، داستایوفسکی، تولستوی، بالزاک، ماکس پلانک، اینشتین و... به خوبی تجزیه و تحلیل شده است. از بارزترین ویژگی این تفسیر، آشتی میان معارف اسلامی و انسانی، و نیز تأمل در مقوله‌های اساسی فلسفی مشترک میان شرق و غرب می‌باشد که وی از آن تعبیر به «فرهنگ مشترک بشری می‌نماید.»
جعفری در تفسیر مثنوی، حدود صد اشکال و نقد جدّی بر مولوی وارد کرد و به صراحت روشن ساخت که ملاّی رومی اشتباه کرده است. از جمله در جایی مولوی این نکته را بیان می‌کند که علی بن ابی طالب(ع) شفاعتِ قاتل خود ابن ملجم را می‌پذیرد.[۲۶]
- جبر و اختیار: این کتاب شامل سه فصل کلی مرتبط و در عین حال مستقل، تحت عناوین: «ملاحظه جبر و آزادی از جنبه طبیعی»، «ملاحظه جبر و اختیار از جنبه ماورای طبیعی» و«ملحقات جبر و اختیار» می‌باشد. از دیگر مطالب مطرح شده در اثر حاضر: ویژگی‌های اراده، میل و اراده، فرق اراده و تصمیم، قضا و قدر و... است.[۲۷]
پوسترهمایش بررسی اندیشه‌های علامه جعفری
- امام خمینی: آقای جعفری، ابن سینای زمان ما هستند..[۲۸]
- آیت الله سید علی خامنه‌ای: بزرگداشت جناب آقای جعفری، بزرگداشت علم و تحقیق است. این جانب بیش از چهل سال است که این بزرگوار را در نشاط و تلاش دائمی در میدان‌های پژوهش و تبیین و تربیت جوانان مستعد و ارائه نظرات و اندیشه‌های فلسفی و معارف دینی می‌شناسم.
- سید محمد باقر صدر: به پیشگاه برادر بزرگوار و پناهگاه آرزوها، فقیه اصولی، فیلسوف متکلم، حجت الاسلام و المسلمین علامه شیخ محمدتقی جعفری. با شادمانی، نامه ارجمند شما را زیارت و با تمام اندیشه و عواطفم آن را قرائت کردم. چگونه آن را مشتاقانه نخوانم در حالی که آن شعاعی است از نور کسی که بر جهان اسلام با علم و فضل و نظریات و تحقیقاتش نورافشانی می‌کند... جانم به فدای شماای برادرم.
- مرتضی مطهری: ما به مردم حرف تحویل می‌دهیم و (جعفری) روح تحویل می‌دهد.
- عبدالحسین امینی: وی که با محمد تقی جعفری در نجف ارتباط نزدیک و صمیمی داشت درباره صفای درونی و نشاط روحی علامه جعفری می‌فرمایند: «می دانید چرا من علامه جعفری را بسیار دوست دارم؟ برای این که با این وضع علمی، از نظر صفای باطن، گویی تازه به دنیا آمده است.[۲۹]
- او از بزرگان فلسفه اسلامی است که از دانش‌پژوهان هر سوی برای شاگردی نزدش می‌شتابند.[۳۰]
*****************************************
علي رافعي، شاگرد علامه محمدتقي جعفري است و قريب به 25 سال در درگاه اين حكيم متأله تلمذ كرده بود، وي كه هم اكنون عضو هيئت علمي دانشگاه اديان و مذاهب است، در گفت‌وگو با خبرنگار آيين و انديشه باشگاه خبري فارس«توانا» در مورد ابعاد فلسفي علامه محمد تقي جعفري اظهار داشت: يكي از ابعاد وجودي علامه جعفري بعد فلسفي بود علامه داراي شخصيت‌هاي گوناگوني بود.
وي افزود: دانشمندان و فيلسوفان غربي مانند «برتراند راسل»، علامه را فيلسوف شرق دانسته و علامه جعفري نيز فلسفه را براي فلسفه قبول نداشتند؛ فلسفه را يكي از ابزار براي انسان‌شناسي مي‌دانستند كه به نياز‌هاي عقلاني انسان پاسخ مي‌دهد و براي پاسخ به اين نياز‌ها لاجرم بايد فلسفه خوانده شود، به اين ترتيب فلسفه ابزاري است براي رسيدن انسان به انسان كامل و انسان كامل كسي است كه علاوه بر رشد دل از نظر عقلي نيز رشد كرده باشد.
* علامه جعفري از طلبه‌هاي نجف پيگير مسائل فلسفي غرب بود
نويسنده كتاب «تكاپوي انديشه‌ها» ادامه داد: علامه جعفري يكي از نادر افرادي در حوزه علميه نجف بود كه در زمان تحصيل، مطالعه در فلسفه غرب را آغاز كرده بودند و در خاطراتي نقل كرده است كه «زماني كه در نجف مشغول تحصيل بودم، مقداري از پول شهريه‌ام را براي تهيه كتابي فلسفي غربي تازه منتشر شده كنار مي‌گذاشتم و از كتابفروشي معروفي، مخفيانه كه كسي نفهمد كتاب را خريده و در زير عبا پنهان مي‌كردم تا طلبه‌هاي ديگر متوجه نشوند ـ چرا كه فضاي حوزه علميه نجف به گونهاي بود كسي متوجه مي‌شد كه كتاب فلسفي غربي‌ها را مي‌خواندم نظر‌ها نسبت به من بر‌مي‌گشت ـ و كتاب را بعد از اينكه طلاب به خواب مي‌رفتند مطالعه مي‌كردم براثر اين كار پولم تمام شد و خجالت كشيدم به آيت‌الله خويي بگويم پولم تمام شد و سه روز بدون غذا ماندم تا كه بر اثر گرسنگي در حجره‌ام ضعف كردم و به صورت نيمه بيهوش افتادم تا اينكه آيت‌الله خويي خودشان به حجره‌ام تشريف آورد و مرا در حالت ضعف ديد متوجه شد كه من غذا نخوردم و خود آبگوشتي بار گذاشته بود براي من آورد و علت را خدمت آيت‌الله گفتم، پولي اضافه براي تهيه كتاب در اختيارم گذاشتند تا كتاب مورد نظر را تهيه كنم».
* علامه جعفري با 140 دانشمند غربي گفت‌وگو داشت
وي ادامه داد: علامه جعفري در آن سال‌ها متوجه شدند كه بايد از فلسفه غرب آگاه بود و در پي پاسخ به تفكرات غربي برآمد و در زمان كوتاهي وي به عنوان فيلسوف غرب مطرح شدند كه جوابگو فلسفه غرب بودند و دانشمندان بزرگي به ايران مي‌آمدند و با وي مصاحبه‌هاي داشتند كه من در بسياري از اين مصاحبه‌ها حضور داشتم و كتابي به نام «تكاپوي انديشه» نوشتم در اين كتاب نام بيش از 140 دانشمند بزرگ دنيا را ذكر كردم كه به ايران آمدند تا درباره مسائل مختلف علوم انساني شامل مسائل حقوقي، فلسفه‌ها، فرهنگ‌ها و اديان با علامه گفت‌وگو كنند؛ حتي مكاتبات راسل و علامه جعفري را نيز در كتاب آوردم كه تصوير خوبي است براي اينكه ابعاد مختلف ديد‌گاه‌هاي وي در برابر فلسفه غرب مشاهده شود.
رافعي با بيان اينكه علامه جعفري بنيان‌گذار حقيقي علم انسان‌شناسي در ايران است، خاطرنشان كرد: تمام علوم انساني براي بعد انسان‌شناسي است چه در تفسير فلسفه، شرح مثنوي، علامه و در كتا‌ب‌هاي خود محور انسان را «حيات معقول» مي‌داند و از فلسفه براي تفسير حيات معقول استفاده كرده است و مي‌توان گفت علامه در اين زمينه پيشكسوت و منحصر به فرد است.
وي در پاسخ به اين پرسش كه راسل به عنوان فيلسوف ملحد در جواب دانشجويش كه گفته بود درصورتي قيامت صحت داشته باشد چه پاسخي به خداوند خواهد داد، اظهار داشت: خدمت خداوند عرض خواهم كرد كه چرا براهين عقلي بيشتري نيافريدي تا اقناع شوم.
اين استاد دانشگاه در پاسخ به اين پرسش كه آيا اينكه نظرات علامه جعفري بر افكار راسل تاثير گذاشته است، تصريح كرد: علامه جعفري گفته بود در آخرين نامه راسل را به گونهاي در بن‌بست مي‌گذارم ديگر جوابي ندهد و حقيتاً هم همين شد و راسل جوابي نداد.
------------------------------------------------------------
آثار پیرامونی- جشنواره تالیفات علمی برتر علوم انسانی اسلامی علامه جعفری: این جشنواره از سال ۱۳۹۷ش هر سال برگزار می‌شود که به برگزیدگان جایزه ویژه علامه جعفری اهدا می‌شود.[۳۱]
- مراسم نکوداشت در مهر ۱۳۷۶ش به همت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در دانشگاه تهران.
- همایش ملی اندیشه‌های فلسفی علامه جعفری به همت دانشگاه هنر تبریز با همکاری سایر دانشگاه‌ها و نهاد‌های حوزوی درآبان سال ۱۳۹۶ش.
